Czym tak naprawdę jest wydziedziczenie?

Zapewne każdy spotkał się z materiałem, informacją pochodzącą ze środków masowego przekazu, dotyczącym instytucji wydziedziczenia. Często osoby używające tego określenia nie zdają sobie jednak sprawy z rzeczywistego wymiaru tej czynności prawnej. Dzisiejszy artykuł ma na celu przybliżenie Państwu tej instytucji.

Potocznie wydziedziczenie kojarzy się z pozbawieniem kogoś prawa do spadku. Jednak należy pamiętać, że samo wykrzyczenie swojemu spadkobiercy słów „wydziedziczam Cię” nie wywoła żadnych skutków prawnych.

Należy zacząć od tego, że testament jest to rozporządzenie własnym majątkiem na wypadek śmierci. Wszelkie postanowienia testamentowe można co do zasady sporządzić w następujący sposób:

• w formie pisemnej, sporządzonej pismem odręcznym z podpisem i datą - art. 949 k.c.

• w formie aktu notarialnego, zgodnie z art. 950 k.c.

• w formie ustnej wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, zgodnie z art. 951 k.c. (pamiętać należy, że musi to nastąpić w obecności dwóch świadków oraz że forma ta jest niedopuszczalna dla osób głuchych lub niemych).

Istnieją również testamenty szczególne (art. 952-955 k.c.), które wymagają konkretnych okoliczności, aby mogły być sporządzone i wyjątkowo tracą moc z upływem 6 miesięcy od ustania tych okoliczności. Jednak w normalnych warunkach samo wypowiedzenie woli, bez opisanych wyżej przesłanek, nie wywołuje żadnego skutku prawnego.

Jeżeli chcielibyśmy pozbawić kogoś prawa do dziedziczenia naszego majątku najprostszym rozwiązaniem byłoby powołanie do spadku w testamencie innych osób z pominięciem tej konkretnej osoby. Wtedy też taka osoba nie jest powołana do spadku w testamencie, który jeśli nie jest w żaden sposób unieważniony, ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Czym zatem jest wydziedziczenie?

Wydziedziczenie według definicji z art. 1008 k.c. to postanowienie testamentowe, w którym spadkodawca pozbawia prawa do zachowku osobę, której by zachowek przysługiwał. Zachowek zgodnie z art. 991 §1 k.c. to forma ochrony spadkobierców, którzy dziedziczyliby po zmarłym z mocy ustawy, ale nie zostali powołani do spadku w testamencie. Do tych spadkobierców zaliczają się dzieci, małżonek i rodzice zmarłego, którzy dziedziczyliby z ustawy, jeśli są trwale niezdolni do pracy albo jeśli dziecko jest małoletnie. Zachowek stanowi określona część udziału spadkowego, który przypadałby, spadkobiercy gdyby dziedziczył z ustawy. Zatem wydziedziczyć tzn. pozbawić prawa do zachowku możemy osobę, która na podstawie testamentu nie została powołana do spadku, co znacząco różni się od potocznego rozumienia tego pojęcia – pozbawienia osoby prawa do spadku.

W sytuacji gdy zamierzamy skutecznie wydziedziczyć naszego ustawowego spadkobiercę, to samo stwierdzenie „wydziedziczam Jana Kowalskiego” nie jest wystarczające. Sąd Apelacyjny w Katowicach w uzasadnieniu wyroku z dnia 3 grudnia 2014 r. sygn. akt I ACa 702/14, wskazał, że „Przyczyny wydziedziczenia zostały wymienione w art. 1008 k.c., a contrario, ich brak w znaczeniu istnienia w rzeczywistości czyni wydziedziczenie bezskutecznym.”. Oznacza to tyle, że w ustawie są przewidziane konkretne sytuacje, w których można dokonać wydziedziczenia i w przypadku, gdy taka sytuacja nie ma miejsca, skuteczne wydziedziczenie nie jest możliwe. Dodatkowo należy brać pod uwagę treść art. 1009 k.c., w którym wyraźnie wskazano, że „Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Sytuacjami, w którym możliwe jest skuteczne wydziedziczenie są następujące:

• uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy i w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

• umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąca obraza czci względem spadkodawcy

• uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W związku z charakterem zachowku polegającym na ochronie spadkobierców, którzy byliby powołani do dziedziczenia z ustawy, należy zwrócić uwagę również na treść wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 r. sygn. akt I ACa 1021/10, w którym wskazano, że: „Samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że spadkobierca uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające” Przyczyny wydziedziczenia muszą być zatem rzeczywiste i konkretne.

Podsumowując potoczne rozumienie wydziedziczenia, jako pozbawienie spadkobiercy prawa do spadku, znacząco różni się od jej prawnego znaczenia tj. możliwości pozbawienia przez spadkodawcę w testamencie zstępnych, małżonka i rodziców zachowku. Stąd też w sytuacji gdy chcemy rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci osiągając określony skutek warto wcześniej skorzystać z porady prawnika.